Nguyễn Ái Quốc trong hồ sơ của mật thám Pháp, nguồn: Hồ sơ SLOTFOM XV 1 1919, Lưu trữ Hải ngoại Pháp

Từ Bản yêu sách của nhân dân An Nam

Ngày 18/01/1919, Hội nghị Hòa bình chính thức khai mạc ở Paris^[1], nhóm họp các nước giành chiến thắng trong Thế chiến thứ nhất để chuẩn bị cho các hiệp ước hòa bình. Ngay trong phiên khai mạc, những nước mới ra đời thể hiện khát vọng được tự chủ và độc lập. Việc tái lập hòa bình diễn ra theo nhiều giai đoạn dưới sự điều hành của "Tứ Đại cường quốc" (Big Four) là Anh, Pháp, Italia và Mỹ. Trong bối cảnh đó, ngày 18/6/1919, Nguyễn Ái Quốc, nhân danh Hội những người ái quốc An Nam (Groupe des Patriotes Annamites) gửi Bản yêu sách của nhân dân An Nam tới Hội nghị. Lời dẫn được Nguyễn Ái Quốc vận dụng từ chính mục đích của Hội nghị: "Kể từ chiến thắng của các nước Đồng minh, nhân dân các nước bị lệ thuộc run rẩy hy vọng trước viễn cảnh về một kỷ nguyên của quyền và công lý, được mở ra theo những cam kết chính thức và trang trọng của các cường quốc trước toàn thế giới trong cuộc đấu tranh của sự văn minh chống lại sự dã man tàn bạo". Những yêu sách của nhân dân An Nam gồm:

1. Tổng ân xá cho tất cả các tù nhân chính trị bản xứ;
2. Cải cách tư pháp ở Đông Dương để người bản xứ được đảm bảo đối xử công bằng như người Âu, xóa bỏ chính thức và vĩnh viễn các tòa án đặc biệt - công cụ gieo rắc khiếp sợ và đàn áp bộ phận nhân dân An Nam theo chính nghĩa;
3. Tự do báo chí và tự do ngôn luận;
4. Tự do thành lập hội đoàn và tự do hội họp;
5. Tự do đi lại và ra nước ngoài;
6. Tự do giảng dạy và thành lập các trường dạy kỹ thuật, dạy nghề ở các tỉnh phục vụ người bản xứ;
7. Thay thế chế độ sắc lệnh bằng chế độ đạo luật;
8. Thành lập một đoàn đại biểu thường trực của người bản xứ được bầu bên cạnh Thượng viện Pháp để phản ánh kịp thời nguyện vọng của người bản xứ.

Bản yêu sách của nhân dân An Nam đăng trên tờ Nhân đạo số ra ngày 18/6/1919, nguồn: Lưu trữ quốc gia Pháp

Để tăng sức tuyên truyền, bản yêu sách còn được gửi đến một số tờ báo ở thuộc địa (Đông Dương), ở Pháp như tờ Nhân đạo (Humanité), của Thiên Tân (Trung Quốc)^[2] cũng như tới các chính khách: tổng thống Pháp, thủ tướng Anh và một số nghị sĩ Pháp. Ngoài ra, bản yêu sách còn được chuyển tới một số lính Đông Dương đang ở Pháp: trung sĩ An (quân hiệu số 6) đang huấn luyện ở trường võ bị Saint Cyr, Luyện (quân hiệu số 150) thuộc trung tâm huấn luyện không quân ở Vincennes, Hoan (quân hiệu số 104) ở Pau. Ngày 23/6/1919, Chánh văn phòng Phủ Tổng thống Pháp gửi công văn cho Phủ Toàn quyền Đông Dương yêu cầu cung cấp thông tin về một người có tên là Nguyễn Ái Quốc, sau khi nhận được "Bản yêu sách của nhân dân An Nam" đang gây tiếng vang lớn ở chính quốc. Mật thám Pháp bắt đầu thu thập thông tin, điều tra và theo dõi Nguyễn Ái Quốc (Quac). Bản yêu sách cũng được gửi đến Thủ tướng Pháp Georges Clemenceau - người có tư tưởng cộng hòa cấp tiến, từng phản đối chính sách bành trướng thuộc địa của Pháp.

Không chỉ được đăng tải trên báo chí, bản yêu sách còn xuất hiện dưới dạng truyền đơn trong một số tọa đàm, và buổi nói chuyện. Trong tọa đàm của Hội Địa lý với chủ đề "Hòa bình bị đe dọa ở Viễn Đông"^[3] diễn ra lúc 20 giờ 30 ngày 01/8/1920 tại số 134, đại lộ Saint Germain, do giáo sư Aular (Đại học Sorbonne) làm chủ tọa, với sự tham dự của các diễn giả Felicien Challey (Đại học Sorbonne), nghị sĩ Moutet (vùng Rhône), Tổng thư ký Hội Người lao động Hoa kiều Sia Lei cùng đại diện Ủy ban cộng đồng người Triều Tiên. Bản yêu sách của Nguyễn Ái Quốc cũng nhận được sự ủng hộ từ Phái bộ Triều Tiên tham gia Hội nghị Hòa bình ở Paris đòi quyền tự chủ và độc lập cho Triều Tiên.

Bản yêu sách được in làm hai lần, tổng cộng 6.000 bản tại nhà in Charpentier, số 70 đại lộ Gobelins, sau đó được phân phát trong các cuộc họp nghiệp đoàn của Tổng liên đoàn lao động Pháp (C.G.T).

Ngòi bút sắc sảo của Nguyễn Ái Quốc được thể hiện qua nhiều bài báo đấu tranh cho Đông Dương. Trong bài "Vấn đề bản xứ ở Đông Dương" (En Indochine - La question indigène) đăng trên tờ Nhân đạo số ra ngày 02/8/1919, Nguyễn Ái Quốc đề cập đến chính sách cai trị của thực dân Pháp qua trích dẫn ý kiến của một nghị sĩ: "Đối với tộc người An Nam, chỉ có một cách cai trị tốt nhất, đó là thống trị bằng vũ lực", lên án những chính sách - đạo luật phân biệt đối xử giữa người Âu và người bản xứ. Tác giả đồng thời tố cáo chính quyền Pháp đàn áp những người dám đứng lên chống lại bất công và áp bức, quy kết họ là thành phần nổi loạn hay cách mạng, bắt và xử đày họ tại các nhà tù khổ sai ở Guyane, Nouvelle Calédonie, Côn Đảo. Nguyễn Ái Quốc kết luận, những yêu sách của người dân An Nam là chính đáng và nếu không có những quyền tự do cơ bản được nêu trong bản yêu sách, con người sẽ chỉ là những nô lệ khốn cùng.

Bài viết "Vấn đề bản xứ ở Đông Dương" đăng trên báo Nhân đạo số 5584 số ra ngày 02/8/1919, nguồn: Thư viện quốc gia Pháp

Ngòi bút của Nguyễn Ái Quốc đấu tranh thể hiện chính kiến khi đáp trả những bài báo bàn về vấn đề Đông Dương đăng trên tờ Tin nhanh thuộc địa của Albert de Pouvourville^[4], sau đó được báo Nhân đạo và Dân chúng (Populaire) lược đăng. Khi nghị sĩ Outrey có những tuyên bố tại Thượng viện về vấn đề Đông Dương, Nguyễn Ái Quốc đã viết thư ngỏ gửi nghị sĩ này đăng trên tờ Dân chúng số ra ngày 14/10/1919.

Thư ngỏ gửi nghị sĩ Outrey đăng trên tờ Dân chúng số 545 ra ngày 14/10/1919, nguồn: Thư viện quốc gia Pháp

Tiếp đó, Nguyễn Ái Quốc viết bài "Đông Dương và Triều Tiên - Một so sánh thú vị" (l'Indochine et la Corée - Une intéressante comparaison) đăng trên tờ Dân chúng số ra ngày 04/9/1919.

Bài viết Đông Dương và Triều Tiên đăng trên tờ Dân chúng số 505 ra ngày 04/9/1919, nguồn: Thư viện quốc gia Pháp

Không chỉ đấu tranh bằng báo viết, Nguyễn Ái Quốc còn tổ chức, tham gia các buổi nói chuyện về tình hình chính trị và người bản xứ Đông Dương. Ngày 13/01/1920, tại trụ sở Ủy ban xã hội Thanh niên quận 14 của Paris, ông thuyết trình về lịch sử chính trị An Nam và được báo Nhân đạo đăng tải với tiêu đề "Hội nghị cách mạng An Nam"^[5]. Tiếp đó, ngày 11/02/1920, tại trụ sở của Hội Thanh niên quận 20, Nguyễn Ái Quốc trình bày về tình hình phát triển của chủ nghĩa Bôn-sê-vích ở châu Á. Ngày 21/02/1920, ông phát biểu phản đối các tội ác của chính quyền Pháp ở An Nam tại cuộc mít tinh ở số 2 phố Claude Decaen. Ngày 25/3/1920, tại 117 đại lộ Bệnh viện (Boulevard de l'Hôpital), ông tuyên bố các dân tộc An Nam, Ai Cập và Ai-Len hy vọng giành được độc lập nhờ vào học thuyết Lê-Nin. Ngày 01/11/1920, Nguyễn Ái Quốc phát biểu tại Đại hội thanh niên xã hội quốc gia và tham gia bỏ phiếu tán thành việc gia nhập Quốc tế Cộng sản có trụ sở ở Berlin.

Nguyễn Ái Quốc dùng lý lẽ đanh thép viết bài "Đông Dương"^[6] đăng trên Tạp chí Cộng sản (do đảng viên Đảng Cộng sản Pháp Rappoport làm tổng biên tập) số ra ngày 14/4/1921 và được tờ Hành động thuộc địa (Action Coloniale) đăng lại^[7]. Nguyễn Ái Quốc đề cập đến vai trò của Quốc tế Cộng sản đối với phong trào cộng sản ở Đông Dương trong bài "Phong trào cộng sản quốc tế - Đông Dương" (Le Mouvement communiste international - Indochine) đăng trên Tạp chí Cộng sản số 15/1921. Nguyễn Ái Quốc còn tham gia quyết định thành lập và xuất bản tờ Người cùng khổ (Le Paria) trong phiên họp ngày 07/3/1922 của Liên hiệp thuộc địa. Ngày 22/9/1922, tờ báo ra đời, trụ sở đặt tại số 3 phố des Patriarches và Nguyễn Ái Quốc được chỉ định làm thư ký của Liên hiệp thuộc địa.

Tiếp tục đấu tranh cho Đông Dương, trong "Thư ngỏ gửi ngài Albert Sarraut - Bộ trưởng Bộ Thuộc địa"^[8] đăng trên báo Nhân dân (Le Peuple) ngày 25/7/1922, Nguyễn Ái Quốc châm biếm cái gọi là "sự thịnh vượng" và "hạnh phúc thực sự" mang tên "rượu và thuốc phiện, "đi kèm xả súng, nhà tù" dưới thời Toàn quyền Đông Dương Albert Sarraut^[9]. Một nền dân chủ và bộ máy khai hóa văn minh hiện đại  "khiến người An Nam trở thành những người trần mắt thịt tiến bộ và hạnh phúc nhất trong số những người Á châu". Và "sự ân cần" của Sarraut với Đông Dương được thể hiện qua việc thành lập một cơ quan đặc biệt ở Paris chuyên theo dõi những người Đông Dương trên đất Pháp và khiến "mỗi người An Nam đều có những tùy tùng riêng" (ám chỉ các mật thám Pháp) với "kỹ năng sơ đẳng trong nghệ thuật của thám tử lừng danh Sherlock Holmes, rất tận tụy và đầy thiện cảm". Ông gợi ý thay vì chi ngân sách cho theo dõi nên đầu tư cho nền nông nghiệp và công nghiệp Pháp. Bài báo kết thúc bằng những câu chữ hài hước nêu rõ thời gian biểu rất đơn giản và hầu như không thay đổi của ông cũng như của nhiều người An Nam để mật thám Pháp khỏi nhọc công và đỡ tốn thời gian cũng như tiền bạc theo dõi. Bài viết này sau đó đã được tờ Nhân đạo đăng lại.

Tại Hội nghị nông dân Pháp diễn ra từ ngày 10-15/10/1923, Nguyễn Ái Quốc lên án chính quyền Pháp đẩy người nông dân Đông Dương vào cảnh bần cùng, bị đuổi ra khỏi nhà cửa, ruộng vườn của chính họ, không được phép hội họp hay tổ chức hội đoàn.

Ngày 13/6/1923, Nguyễn Ái Quốc rời Paris đến vùng Savoie để qua Thụy Sĩ và tới Mát-xcơ-va.

Đến Bản án chế độ thực dân Pháp

Năm 1924, Nhà sách Lao động (Librairie du Travail)^[10] xuất bản cuốn sách "Bản án chế độ thực dân Pháp", dày 127 trang, đen trắng với lời tựa của Nguyễn Thế Truyền, giá bán 5 francs, lên án gay gắt chính sách cai trị của Pháp.

Bìa cuốn Bản án chế độ thực dân Pháp do Nhà sách lao động xuất bản năm 1924, nguồn: Lynda Trouvé

Cuốn sách gồm 12 chương: Chương I: Thuế máu,  Chương II: Sự đầu độc người bản xứ, Chương III: Các thống đốc, Chương IV: Các quan cai trị, Chương V: Những nhà khai hóa văn minh, Chương VI: Nạn tham nhũng trong chính quyền hành chính,  Chương VII: Bóc lột người bản xứ, Chương VIII: Công lý, Chương IX: Chính sách ngu dân, Chương X: Chủ nghĩa giáo hội, Chương XI: Nỗi khổ nhục của phụ nữ bản xứ; Chương XII: Nô lệ thức tỉnh.

Chương II đề cập tới số phận khốn cùng của người dân bản xứ từng được đưa ra trong bài "Thư ngỏ gửi ngài Albert Sarraut - Bộ trưởng Bộ Thuộc địa". Chương cuối: "Nô lệ thức tỉnh" nhấn mạnh ảnh hưởng của Cách mạng Nga đối với các dân tộc thuộc địa. Cuốn sách cũng được bán ở hiệu sách Người cộng sản bé nhỏ (Petit communiste) số 120  phố Lafayette.

Năm 1931, Nguyễn Ái Quốc bị bắt ở Hồng Kông. Trong các tài liệu thu được ở văn phòng liên lạc tại Thượng Hải, mật thám Pháp tìm thấy những bản thảo được cho là của Nguyễn Ái Quốc viết gửi tạp chí Inprecor - chuyên cung cấp thông tin và phân tích tình hình chính trị quốc tế, để tuyên truyền phong trào đấu tranh dâng cao ở Trung Kỳ, đặc biệt là ở Nghệ An và Hà Tĩnh.

Hai ảnh:

Số phận người dân Đông Dương dưới ách cai trị của thực dân Pháp, nguồn: Hồ sơ SLOTFOM XV 1 1919, Lưu trữ Hải ngoại Pháp

Ngòi bút sắc bén trong đấu tranh cách mạng của Nguyễn Ái Quốc đã đưa số phận khốn cùng của người dân dưới ách cai trị của thực dân Pháp cũng như phong trào đấu tranh ở Đông Dương nói chung và ở Việt Nam nói riêng đến với công luận Pháp và thế giới.